sobota, 7 grudnia 2013, godz. 12.00

Wypiekanie na Nowy Rok i święto Trzech Króli nowolatek było jeszcze w II połowie XIX wieku powszechną praktyką na terenach północno-wschodniej Polski (Kurpie, Podlasie, Warmia i Mazury). Współcześnie to już zwyczaj zanikający, ale lokalnie przywracany. Nowe latka to zwykle wykonane z ciasta wyobrażenia gospodarskich i dzikich zwierząt, ludzi (kawalera, panny, dziecka) i przedmiotów symbolizujących np. narzędzia (brony), ożenek (pierścionek) czy śmierć (drabina, krzyż, głowa). Jak pisze J. Olędzki „Nazwa nowe latko bezpośrednio dotyczyła jednak określonego typu pieczywa. Było to albo krążek, na którym znajdowały się przedstawienia drobiu, gęsi, kaczek, kur, albo też kilka, a czasami nawet kilkanaście wyobrażeń rozmaitych zwierząt (np. krów, koni, baranów, jeleni, zajęcy, kur, gąsek i psów), niekiedy razem z postacią pasterza, umieszczonego na okręgu i w środku takiego samego jak poprzednio krążka".
Przygotowywano je najczęściej z razowej lub pytlowej mąki żytniej. Ciasto wyrabiano długo, tak by było gładkie i twarde. Do lepienia figurek angażowano całą rodzinę. Rodzaj i ilość umieszczanych na chlebowym obwarzanku figurek miała decydować o przychówku zwierząt w nowym roku. Część z wypieków zjadano, część chowano na przyszły rok lub wieszano w specjalnym miejscu u pułapu.
Z powstaniem tego wypieku wiąże się kurpiowska legenda: bo to miało miejsce, że pastuszek pasł gąski w lesie, zabłądził, no, i przyszła noc, pastuszek w środku puszczy zaczął płakać, było zimno, więc gąski obsiadły go dokoła przykrywają go swoimi piórkamy, żeby nie zmarzł i pastuszek przenocował w lesie, na drugi dzień, kiedy słońce wyjrzało, odnalazł drogę, wrócił do domu, szczęśliwy, zadowolony i na tą pamiątkę zaczęto robić, pastuszek odtworzył to, jak to się stało i do chwili obecnej robimy te nowe latka (za: Kraczoń 2013).
W istocie jednak, praktyka ta nawiązywała do wierzeń i zwyczajów hodowlano-pasterskich mających zapewnić gospodarzom dobrobyt w nowym roku. Ochronę dobytkowi miało zapewnić zamknięcie w magicznym kręgu - dlatego figurki umieszczano na chlebowym krążku.
Nowe latka, jako pieczywo przygotowywane w szczególnych okolicznościach kontaktu ze sacrum (czas świąteczny), miało mieć specjalne własności. Dlatego podawano je bydłu, by dobrze się chowało, kruszono kurom, by się lepiej niosły. Nowe latka związane z tematyką rodzinną wykorzystywano we wróżbach matrymonialnych. W niektórych rejonach obdarowywano tym wypiekiem nowożeńców po to, aby rodziło im się dużo zdrowych dzieci, tak jak tych gąsek (za: Kraczoń 2013). Odnotowano również, że nowe latka były formą kalendarza: [...] słuzyły na cały rok, bo [...] tam jest cały gospodarz tego roku, a wtedy się robiło dwanaście tych gołąbków wkoło tego gospodarza, bo to dawne czasy, nie było tam nic, żeby się dowiedział, kiedy jaki miesiąc, to wtedy tak, od nowego roku to każdej gąsce, ten styceń zszedł, to troske dziobka się urwało i potem luty tak samo i tak do końca roku [...](za: Kraczoń 2013).
Joanna Szadura
Bibliografia:
Olędzki Jacek, Doroczne pieczywo obrzędowe północno-wschodniej Polski, „Polska Sztuka Ludowa" 1961/XV, nr 1-2, s. 3-23.
Kowalski Piotr, Chleb nasz powszedni. O pieczywie w obrzędach, magii, literackich obrazach i opiniach dietetyków, Wrocław 2000.
Kraczoń Katarzyna, Fafernuchy, byśki, nowe latka. O kurpiowskim pieczywie obrzędowym, [w:] Regionalna Encyklopedia Kultury Ludowej http://www.regiony.kulturaludowa.pl/publikacja/59-Fafernuchy-byski-nowe-latka--o-kurpiowskim-pieczywie-obrzedowym.html (dostęp 6 XI 2013).